Relacja Kamila Kmaka:
Wczoraj wspólnie otworzyliśmy w Grybowie szczególną wystawę, przedstawiającą sztukę i rodzinne pamiątki Ocalałych z Zagłady grybowian, w projekcie „Wykorzenieni/Ukorzenieni”, którego działaniami otaczamy 80. rocznicę Aktion Reinhardt i zgładzenia 1/3 mieszkańców naszego miasteczka – Żydów, którzy wrastali w tę ziemię przez wiele pokoleń, a zostali z niej wyrwani w ciągu jednego tygodnia, w sierpniu 1942 r.
Dziękujemy grybowianom i gościom za liczne przybycie, za atmosferę życzliwości i otwartości; za skupienie i wspólnie przeżywane refleksje wokół trudnego tematu Zagłady, wykorzenienia i powtórnego ukorzeniania – odbudowy pamięci i więzi; za rozmowy i słowa wsparcia. Mamy nadzieję, że uniwersalny język sztuki i narracje dotyczące losów poszczególnych osób i rodzin, pozwoliły poznać temat Zagłady z perspektywy ocalałych krewnych i potomków jej ofiar, niosących ciężar traumy przez kolejne pokolenia.
Na wernisażu byli wśród nas zarówno dzisiejsi mieszkańcy Grybowa, jak i grybowianie, którzy rozproszyli się po świecie; byli Żydzi i Łemkowie, osoby z Ukrainy i Białorusi, a także ze Stanów Zjednoczonych; byli goście z Krakowa, Nowego Sącza, Biecza, Bobowej i innych miejscowości. Szczególnie dziękujemy za obecność i zabranie głosu p. Annie Grygiel-Huryn, Ocalałej sądeczance, przewodniczącej Stowarzyszenia Dzieci Holokaustu w Krakowie, która opowiedziała nam o swoich traumatycznych przeżyciach czasu Zagłady. Za poruszające i dobitne słowa na temat wykorzenienia dziękujemy również p. prof. Olenie Duć-Fajfer, która przedstawiła perspektywę wypędzonych w latach 1940-1947 z Beskidów, w tym z Ziemi Grybowskiej, Łemków.
Wykorzenienie, w rozumieniu artysty Eliego Dinera – syna grybowianina Ocalałego z Zagłady, który stracił całą swoją rodzinę – opowiadane językiem sztuki w jego cyklu „Uprooted” (pl. „Wykorzenione”/„Wykorzeniony”), jest stanem i zbiorem uczuć, które są doświadczane i przeżywane przez ludzi w różnych sytuacjach życiowych, związanych z poczuciem wyobcowania, powstałego na skutek utraty lub pozbawienia – bliskich, ziemi, ojczyzny; kultury, wiary, tradycji; zrozumienia, akceptacji. Może też dotykać całych narodów, co na przestrzeni dziejów dotknęło naród polski, żydowski, łemkowski, czego doświadczało wiele narodów świata, a co dziś szczególnie boleśnie przeżywają szukający schronienia w naszych domach, miastach i wsiach uchodźcy z Ukrainy i innych krajów ogarniętych obecnie wojnami.
Wykorzenienie może być rozumiane metaforycznie jako „miejsce spotkania” ludzi o różnych „życiowych bagażach”, którzy odczuwają podobnie, i stawać się przestrzenią braterstwa i empatii. Podczas wystawy odczytaliśmy listy od Eliego Dinera oraz jego syna Ilana (jego imię oznacza „Drzewo”), którzy z pozostałymi członkami rodziny odwiedzili wspólnie Grybów w 2018 r.
Wystawa powstała dzięki zaangażowaniu i społecznej pracy wielu osób, skupionych w i wokół stowarzyszenia Saga Grybów, dzięki materiałom nadesłanym do Społecznego Archiwum Grybowa SAGA przez potomków grybowskich Żydów z Kanady, Stanów Zjednoczonych i Izraela, wielogodzinnym kwerendom archiwalnym i kontaktom nawiązywanym przez ostatnich 12 lat w Grybowie i wielu krajach świata. Społecznie w celu organizacji pracowali: Anna Boruch, Anna, Piotr i Agnieszka Kurdzielewiczowie, Maria Adamik, Ewa Kornakiewicz, Marcin Przetacznik, Katarzyna Winiarczyk, Andrzej i Danuta Kmakowie, Agnieszka i Kamil Kmakowie. Kuratorem wystawy jest Kamil Kmak, autor Społecznego Archiwum Grybowa.
Dziękujemy artystom, którzy zgodzili się, by ich sztuka stała się kanwą naszego projektu: Eliemu Dinerowi z Tel Awiwu, Leeli Corman z Providence k. Bostonu; dziękujemy córce Ocalałego z Zagłady Jakuba Schermana, p. Rivce Sherman-Gold, p. Ruth Gottlob-Katz i Floralove Katz, potomkiniom rodziny Gottlobów z muralu „Cichego Memoriału” obok synagogi przy ul. Kilińskiego i p. Esther Gilboa i Miriam Tsivoni, córkom grybowianki Feigi Riegelhaupt, kuzynkom dzieci z muralu przy ul. Węgierskiej.
Dziękujemy za tłumaczenie komiksów Leeli Corman pt. „Jorcajt” i „Jesteś u siebie” (ang/jid. „Yahrzeit” oraz „You Are Not a Guest”) z języka angielskiego p. Ninie Kmak oraz za skład przetłumaczonych komiksów p. Wiesławie Lewandowskiej-Kmak.
Na wystawie w Parku Miejskim znajduje się omówienie projektu w sześciu językach: polskim, angielskim, jidysz, hebrajskim, łemkowskim oraz ukraińskim. Za tłumaczenia dziękujemy p. prof. Olenie Duć-Fajfer (łemkowski), p. Nadii Moroz-Olszanskiej (ukraiński), rabinowi Raffiemu Ostroffowi (hebrajski), p. Agnieszce Kurdzielewicz (angielski); szczególnie wymowne i symboliczne jest tłumaczenie na język jidysz, którym posługiwała się większość zgładzonych grybowskich Żydów, a który został niemal doszczętnie wykorzeniony poprzez ludobójstwo Szoah – co dla nas bardzo wzruszające, dzięki p. Uwe von Seltmannowi tłumaczenia dokonała p. Asia Fruman, uchodźczyni z Charkowa, ukraińska Żydówka, wsparł je również potomek grybowskiej rodziny Reinkrautów p. Martin Hrehorcak z czeskiej Pragi.
Dziękujemy za użyczenie przestrzeni do przeprowadzenia wystawy p. Dyrektorowi Liceum Ogólnokształcącego im. A. Grottgera w Grybowie, które jest również partnerem całego naszego projektu, p. Tomaszowi Walickiemu, dziękujemy Miejskiemu Centrum Kultury, Czytelnictwa i Edukacji w Grybowie i p. Anecie Galei-Ligęzie za wypożyczenie sztalug oraz Muzeum Parafialnemu i p. Marii Solarz za wypożyczenie gabloty, dziękujemy p. Burmistrzowi Pawłowi Fydzie za udostępnienie ogrodzenia amfiteatru w Parku Miejskim do zamieszczenia na nim plenerowej części wystawy.
Na dwie części wystawy – w budynku LO i w Parku, składa się łącznie 47 tablic. Towarzyszy jej również broszura – mini-katalog; podejmiemy także starania o wydanie pełnego katalogu. Część wystawy w Parku Miejskim dostępna jest do 18 września 🙂
Całości projektu towarzyszą warsztaty plastyczne, warsztat komiksu i storytellingu oraz lekcje śpiewu pieśni żydowskich. Dążymy do odnowienia przed rocznicą tzw. „likwidacji getta” 20 sierpnia pomnika na masowej mogile 360 Żydów w Białej Niżnej oraz do zaproszenia wszystkich na koncert p. Floralove Katz z Ottawa Klezmer Band, potomkini grybowskiej rodziny Gottlobów z Kanady, 21 sierpnia. Po koncercie chcemy wspólnie zasadzić pamiątkowe drzewo, materializując ideę „ukorzeniania” – odnowy więzi, zerwanych 80 lat temu, a odbudowywanych przez ostatnich kilkanaście lat. Proces ten również opisywany jest w części wystawy w Parku Miejskim.
Całość projektu finansowana jest z darowizn od grybowian oraz współfinansowana przez Forum Dialogu, najstarszą i największą w Polsce organizację działającą na rzecz dialogu polsko-żydowskiego i chrześcijańsko-żydowskiego.
Więcej na profilu Sagi Grybów: www.facebook.com/grybow
Fot. Mateusz Książkiewicz
